Na de duistere middeleeuwen brak de renaissance aan. 'Renaissance' betekent letterlijk "wedergeboorte'. In de zestiende eeuw kon Italië worden beschouwd als het centrum van de renaissance. De meest bekende theaterrollen zijn Pantalone en Arlecchino, de harlekijn.
De Barok was een kunststroming die zich ontwikkelde in de 17e eeuw in Europa als een reactie op de strenge idealen van de Renaissance. Rembrandt raakt geïnspireerd door deze stijl.
Dat Rembrandts schilderijen een soort theaterstukken zijn, is geen nieuw inzicht. Al in 1627, toen Rembrandt nog in Leiden woonde schilderde hij personages uit het oudste Nederlandstalige toneelgezelschap dat we kennen, ze trokken van stad tot stad met vrolijk repertoire
Rembrandt tekende ook veel straatartiesten die toen vooral uit Engeland en Frankrijk kwamen. Ze speelden personages uit de commedia dell’arte zoals de flamboyante Capitano en de onbeheerste Pantalone.
Acteur in de rol van Pantalone, ca. 1636. Tekening
Het was Rembrandts leerling Samuel van Hoogstraten die de link tussen theater en de schilderkunst het meest letterlijk legde. Hij schreef in 1678 een boek over de schilderkunst, waarbij hij het toneel gebruikte als voorbeeld hoe het níet moest.
Schilders moesten erop letten, vond hij, dat hun personages echte interactie met elkaar hebben. Niet zoals de ‘domme toneelspeelers’ die niet met hun tegenspeler praten, maar naar de rand van het toneel lopen en daar hun tekst ‘aen de toehoorders komen uitbraken’.
Dat was precies wat hij van zijn leermeester Rembrandt had geleerd - die excelleerde in het geloofwaardig uitbeelden van interactie tussen zijn personages. ‘Reageer op elkaar!’ Je hoort het de ‘regisseur Rembrandt’ haast roepen.
Kennelijk had Rembrandt een liefde voor de rol van Pantalone - Pantalone is een personage uit de Italiaanse theatertraditie commedia dell'arte. Pantalone (de rijke oude vader) staat net als de andere personages uit de traditie van het volkstheater staan vaak als representant voor een bepaalde stad of streek.
Wat is Commedia dell’arte?
Commedia dell'arte, een bijzondere theatervorm met zijn wortels in het Italiaanse theater, bloeide op tijdens de late renaissance en liet een onuitwisbare stempel achter op de Europese theatergeschiedenis gedurende de 16e tot de 18e eeuw. Hoewel er een langdurige traditie is van pogingen om historische oorsprongen in de oudheid vast te stellen, blijft de oorsprong van Commedia dell'arte enigszins een mysterie.
Commedia dell’arte is een Italiaanse geïmproviseerde theatervorm die ontstaan is in de 16e eeuw en eigenlijk het best te omschrijven is als een vorm van geïmproviseerde dialogen waar met name een dramadocent in deze tijd nog volop mee speelt. Vandaar ook dat een dramadocent soms ook theaterdocent wordt genoemd. In de methodiek die Voice Dialogue wordt genoemd, een vorm van gesprekstherapie gericht op Ikken staat ook bekend als 'het theater van de ikken'.
Doorheen de tijd zijn optredens altijd gebaseerd op een vast schema of scenario. Er is een basisplot, vaak een bekend verhaal, waarop de acteurs hun dialoog improviseerden. Af en toe speelden standaardpersonages ook verhalen uit de mythologie en oude Griekse en Romeinse komedies.
De oorsprong van Commedia dell'arte wordt al lang gezocht in de oudheid. De personages werden gekenmerkt door overdreven menselijke eigenschappen, en velen van hen zijn in de loop der tijd iconische figuren geworden, zoals Pantalone, Harlequin (Arlecchino), Il Dottore en de Innamorati (geliefden). Deze vaststaande typen gaven de acteurs een basis om op voort te bouwen en stimuleerden de creatie van levendige en herkenbare personages of zoals je in eerdere blog hebt kunnen lezen in relatie tot de planeetkrachten en de inwijdingsspelen of wegen.
Een opvallend kenmerk van Commedia dell'arte was de betrokkenheid van vrouwelijke acteurs. In Italië vonden de maskers en verhaallijnen van Commedia dell'arte hun weg naar de opera buffa en de werken van componisten als Rossini, Verdi en Puccini.
Tegen het begin van de 17e eeuw begonnen de zanni-komedies zich te ontwikkelen van pure improviserende straatvoorstellingen naar gespecificeerde acts en duidelijk gedefinieerde personages. Zo ontstond bijvoorbeeld de pantomime in de 18e eeuw als een voortzetting van de karaktertypes van Commedia dell'arte, met Harlequin als prominente figuur.
Naast de pantomime en de dialoog is bewegingskunst even belangrijk; De zanni zijn weer te onderscheiden in verschillende typen, waaruit zich in de volgende eeuwen zelfstandige rollen ontwikkelen. Zo werd Arlecchino later Harlekijn, Pedrolino werd in Frankrijk Pierrot en Pulcinello stond model voor Jan Klaassen.
Een ander bijzonder kenmerk van commedia dell'arte zijn de lazzi. De zanni (bedienden) waren in veel opzichten de belangrijkste – en zeker de meest subversieve – karakters van de commedia, aangezien hun capriolen en intriges het lot bepaalden van gefrustreerde minnaars, onaangename vecchi en elkaar -
Een lazzo is een grap of 'iets dwaas' of 'geestig' - meestal goed bekend bij de artiesten en tot op zekere hoogte een 'gescripte' routine. De pantomime wordt vooral gebruikt door het personage Arlecchino (Harlekijn). De tegenhanger van de Harlekijn in deze oude theatervorm was Pedrolino, die vaak de rol van komische en gewiekste bediende (zanni) vervulde.
 |
| Pierrot geschilderd door Pierre-Auguste Renoir |
In de Commedia dell'arte is Harlekijn een acrobatische, ondeugende jonge man, één van de zanni (dienaars). Hij draagt een veelkleurig kostuum met geruit diamantpatroon en een hoed. Harlekijn kan onzichtbaar zijn voor andere personages. Wel kan hij interactie hebben met het publiek; hij geeft bijvoorbeeld satirisch commentaar op de gebeurtenissen op het toneel.
Mogelijk is dat Arlicchino afkomstig is van Alichino uit De goddelijke komedie (La Divina Commedia) van Dante Alighieri. De titel Comedia is een verwijzing naar het werk wat uit drie delen bestaat. Deze goddelijke komedie verbindt het humanisme met het christendom.
Figuren als Harlekijn en Pantalone werden doorheen de tijd gepopulariseerd in diverse Europese tradities die verder leven in ballet, pantomime, poppenspel, straattheater en carnaval (in Venetië).
Dit is misschien wel de bekendste Arlecchino, of Harlekijn, met gekleurd pak, pet en masker
In een tijd dat Frankrijk (in de 16e en 17e eeuw) nauwe politieke en culturele relatie met Italië onderhield zien we een bijzondere doorwerking in kleding aangepast aan de Franse mode; latere vernieuwing vond plaats door regisseurs als Meyerhold, Tairov, Copeau en Craig en hun zoeken naar de oervormen van het theater.
In Nederland werkt het zo door en kun je lezen als je de link opent: https://www.lambo.nl/sites/default/files/2021-08/Commedia%20dell%27arte.pdf
Europapa van Joost Klein voor het Eurovisie Songfestival 2024 krijgt zo een diepere betekenis voor mij, als je het kleurt met de betekenisgeving van wat je hierboven tot je genomen hebt.
© Joke
Geen opmerkingen:
Een reactie posten