Rembrandt en de zintuigen

Het is misschien wel het eerste werk van Rembrandt, een serie over de zintuigen. In de reeks De vijf zintuigen is de kiem van zijn latere werken al gelegd. In de zestiende en zeventiende eeuw waren allegorische voorstellingen zoals de Allegorie van de vijf zintuigen bijzonder

geliefd. Het thema van de zintuigen ontstaat in de middeleeuwen, maar komt met name voor in de kunst van de 16de en 17de eeuw. Hier kun je de panelen bewonderen: https://www.museumkijker.nl/reunie-rembrandts-vroegst-bekende-schilderijen-vier-zintuigen-rembrandthuis-vier/ 

De zintuigen worden aanvankelijk weergegeven in de vorm van personificaties, voorwerpen of dieren. In voorstellingen van de vijf zintuigen schuilt dikwijls een morele boodschap. Als je erop let zul je vaker de vijf zintuigen herkennen in de schilderkunst, allemaal op een eigen manier verbeelden ze:  Tastzin, Reukzin, Gehoor, Zicht en  Smaakzin. 

Het Nederlands is een Indo-Europese taal, evenals het Latijn. 

Wat kunnen we zien als we ons verdiepen in deze werken met hulp van de zeven vrije kunsten? 

Zien - waarvan gezicht is afgeleid - is het ‘volgen met de ogen’ die tot de betekenis ‘zien’ heeft geleid. Evenals zien is ook horen een erfwoord in onze taal. Het is niet ontleend aan een andere taal. In alle Germaanse talen komt het voor, met de nodige klankvariaties, zoals in het Duitse hören en het Engelse to hear. Luisteren is de actieve variant van horen. Ruiken hangt samen met rook. Geur stijgt op, net als rook en kan aangenaam, maar ook onaangenaam zijn. De smaak zonder de reuk is zeer beperkt. 

Proeven is een leenwoord. Het Nederlands heeft het al heel vroeg - vóór 1200 - overgenomen van het volks-Latijnse provare of het Oudfranse prover. De basis is het Latijnse probare, waar ook proberen vandaan komt. We proeven met onze smaakzin. 

De tastzin is het vijfde zintuig. Tasten is ontleend aan het Oudfranse taster, dit kreeg de betekenis van voelen. Het werkterrein van de tastzin ligt aan de oppervlakte van het hele lichaam. Het gaat om grensbeleving nodig voor een realiteitsbesef. Dit is de basis voor het ontwikkelen van verdere vaardigheden waaronder het rekening houden met anderen.

Een zesde zintuig bestaat niet, omdat intuïtie geen orgaan is, maar voor velen wel degelijk een zesde zin. Het woord 'zin' van zintuig betekende aanvankelijk ‘weg, gang, reis’ en vinden we terug in 'gezin' - het samen reisgenoten of huisgenoten zijn. In het latijn is een werkwoord dat verwantschap vertoont met 'zin' nl. het werkwoord 'sentire' - voelen of waarnemen maar ook sensibel sensitief is afgeleid. 

De latijnse school en letterenstudent

Het Nederlands is een Indo-Europese taal, evenals het Latijn. Rembrandt was zeven jaar toen hij naar de Latijnse School ging, van 1616 – 1620. Na de Latijnse school schreef Rembrandt zich in mei 1620 op veertienjarige leeftijd als letterenstudent in op de universiteit. Studenten moesten zich jaarlijks opnieuw laten registreren in zogenoemde recensielijsten. De lijsten uit de eerste helft van de zeventiende eeuw zijn niet bewaard gebleven. Alleen het volumen inscriptionem van 1622 bestond nog, daar is zijn naam te vinden:  “Rembrandus, Hermanii. 

Op de Latijnse school werd de antieke mythologie bestudeert, net als de Bijbel en de letteren studie staat hiermee in de traditie van de Zeven Vrije Kunsten, waar ook Jan Six mee verbonden mag worden. De Zeven Vrije Kunsten, oorspronkelijk bekend onder hun Latijnse naam septem artes liberales, waren zeven vakken die deel uitmaakten van het studieprogramma in antieke en middeleeuwse Europese scholen en met name de universiteiten. Ze worden 'vrij' genoemd (Latijn: liber), omdat zij de opleiding van de vrije mens beogen. Tegenwoordig spreken we over een 'vrije geest'. 

Het trivium, waar grammatica , retoriek en dialectiek samenkomen, is een systematische methode van kritisch denken die wordt gebruikt om feiten en zekerheden vast te stellen uit informatie die wordt waargenomen door de vijf zintuigen: zicht, geluid, smaak, aanraking en geur. 

Het is zo bezien niet vreemd dat de vroegst bekende schilderijen van Rembrandt de vier (de vijfde is nog niet gevonden) zintuigen zijn. Hij was nog maar achttien toen hij ze rond 1624 schilderde. In deze beginjaren legde Rembrandt de basis voor zijn latere werk - een fundament dat hem bekendheid zou opleveren en zou bijdragen aan het karakter van de Nederlandse schilderkunst in de 17e eeuw. Leiden is de bakermat van de Nederlandse schilderkunst van de Gouden Eeuw, die wereldwijd geliefd is. Het is dan ook niet voor niets dat Onno Blom in zijn boek 'de jonge Rembrandt' zoveel aandacht heeft voor de stad Leiden, de geboortestad is biografisch gezien van veel betekenis voor ieder mens. 

Afgelopen voorjaar was ik in Leiden en in Amsterdam, daar zag ik onderstaande schilderijen: 

De zintuigen zoals Rembrandt ze schilderde. Ze hielden we bezig en in dit schrijven kun je lezen wat me raakte en vooral ook wat ik ervan leerde. 

 

In de onderste serie, boven dit stukje wat je nu leest, zien we de Brillenverkoper uit ca. 1624. Geschilderd dus in zijn zeventiende levensjaar zien we hoe hij zichtbaar experimenteert met techniek en perspectief. Er is aandacht voor clair-obscur en virtuositeit in penseelstreek die in zijn latere werk meer kleur en klank geeft en hem tot op de dag van vandaag geliefd zou maken. Het opvallende licht-donkercontrast (clair-obscur) waardoor de gezichten door een felle lichtbron lijken te zijn aangelicht, de losse toets waarmee hij de stoffen tot leven brengt en de gezichten die 'naar het leven' zijn geschilderd, zonder opsmuk getuigen van grote betekenisgeving aan het zicht! 

De 'Brillenverkoper' stelt het zicht centraal - daarnaast zien we de drie zangers waarin het gehoor centraal staat (het luisteren) Erboven zie je de operatie waarin de tastzin centraal staat en daarnaast het verloren gewaande schilderij (de flauwgevallen patiënt) die de ruikzin of de geur centraal stelt. Mogelijk wordt de smaakzin nog gevonden......

Rembrandt heeft vaak bekenden uit straat of eigen familie als model. De vrouw op de Brillenverkoper lijkt bijvoorbeeld sterk op een model dat op veel schilderijen uit zijn Leidse periode te zien is en die sinds de zeventiende eeuw aangeduid wordt als Rembrandts moeder, Neeltje van Zuydtbroeck. 

De oude man zou zomaar de vader van de kunstenaar kunnen zijn, de Leidse molenaar Harmen Gerritsz. van Rijn. We kennen zijn uiterlijk van een portret uit ca. 1630.

In het artikel 'Nieuw licht op familiebanden' https://www.rembrandthuis.nl/en/kronieken/new-light-on-family-ties-rembrandt-vinck-van-swanenburgh/ kun je meer lezen over  Rembrandts milieu en de iconografische vloeibaarheid van Rembrandts vroege werk wat suggereert dat hij een nog hoger doel nastreefde: een 'universele kunstenaar' zijn, bedreven in alle aspecten van zijn vak. 

Tenslotte

Er loopt een rode draad door de religio, door de Wetenschap en door de Kunst. Deze drie zijn in zichzelf en onderling verbonden. Daarvoor was een tijd dat, naast de zeven vrije kunsten (grammatica, retoriek, dialectiek, rekenen, muziek, astronomie en meetkunde), ook filosofie en geneeskunde in de lijst werden geteld. De kathedraal Notre-Dame in de Noord-Franse stad Laon getuigt een roosvenster of glas-in-loodraam van het noordelijke transept van dit weten. Het is gedateerd rond 1200, onderstaand raam dateert uit  1865 

De stijlperiode waarin Rembrandt zijn schilderijen, tekeningen en etsen maakte staat bekend als de barok. Aanvankelijk is zijn werk realistisch gedetailleerd met een rijk kleurenpalet. Misschien zijn al zijn werken ná de eerste vier zintuigen getuigenissen van smaakzin en zullen we nooit een vijfde zintuig afbeelding zien. Het zintuig voor smaak zit op de tong in de mond. Smaakzin of de vier smaken
zoet, zuur, zout en bitter worden op de tong geproefd. 

Wij als kijker mogen zo ons eigen gevoelsoordeel versterken; de kleuren passen in een kleurencirkel. Als je een minuut naar een deels purperen en deels rood vlak kijkt, dan ontstaat als nabeeld het groen als tegenkleur van het purper en blauw als tegenbeeld van het rood. 

De kleur die je dan ziet is geen fysieke, materiële kleur, hij heeft een bijzondere onaardse, lichtende en doorschijnende kwaliteit. Je zou hem kunnen beschrijven als een etherische kleur. 

(Rembrandt was een volbloed ontdekkingsreiziger en vernieuwer die nooit voor platgetreden paden koos, maar voortdurend op zoek was naar nieuwe perspectieven en kansen. 

© Joke 

 nb Leonardo da Vinci was waarschijnlijk de eerste die opmerkte dat kleuren elkaar beïnvloeden, net zoals muzieknoten (akkoorden) elkaar ook beïnvloeden. Goethe was de eerste die er speciaal de aandacht op vestigde.