Tulp en Rembrandt

De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp was één van de eerste, belangrijke opdrachten voor de jonge Rembrandt. Heeft Tulp een dubbele betekenis in het anatomische theater? 

Anatomische lessen waren zeer populair in een (17e eeuwse) tijd waarin er hernieuwde belangstelling voor het menselijk lichaam was. Rembrandt schilderde zijn medische gezelschap op een originele manier: alsof wij zelf in het anatomische theater aanwezig zijn en de les vanaf een afstandje volgen.

Bij het kijken naar een kunstwerk is het ontdekken waar je aandacht heen gaat van belang. In dit kunstwerk gaat de aandacht naar de handen van Tulp die als meeldraden van een echte tulp het werk verrichten. Het is dan ook goed getroffen van Vanfleteren in de uitdaging die het Mauritshuis gaf aan hedendaagse kunstenaars oude werken in een nieuw jasje te steken. De aandacht voor de handen lijkt ondergeschikt, alle toekijkers kijken immers ook naar die handen.....

Het Theatrum Anatomicum was aanvankelijk dus bedoeld voor de overdracht van kennis door de onderzoekers aan studenten en de vakmensen van het chirurgijnsgilde. Maar ook mensen van buiten de universiteit of het gilde konden voor vijftien stuivers een toegangsbewijs kopen. Het was mogelijk om een kaartje aan te schaffen voor een enkele sessie, maar er waren ook passe-partouts beschikbaar die een plaats bij de gehele serie garandeerden. En de mensen kwamen graag.

De populariteit van de publieke dissecties werd ondersteund door de opkomst van het mechanische wereldbeeld, waar onder andere René Descartes (1596 – 1650) een groot voorvechter van was. Het mechanische denken bracht een nieuwe verdichting die zich uitte in compartimenten, in delen en specialismes. Deze opvatting, die gedurende de 17e eeuw stevig voet aan de grond kreeg, had een enorme wetenschappelijke en publieke nieuwsgierigheid tot gevolg naar inzicht in het menselijke lichaam als broed-machine. In het mechanische denken wordt een probleem in stukjes geknipt en de stukjes worden afzonderlijk opgelost. Het is dan ook een denken in hiërarchie, analytisch en vanuit macht. 

In dit wereldbeeld mag je het Leidse Anatomische theater plaatsen. De Leidse snijzaal bood plaats aan 400 mensen en was iedere winter opnieuw tot de nok gevuld. Spoedig gold de snijzaal als een niet te missen attractie in Leiden. Zowel voor het stadsbestuur als voor de universiteit was dit een uitgelezen kans om hun wetenschappelijke prestige te etaleren. 

Rembrandt schilderde dit groepsportret van zeven chirurgijns en de medicus Nicolaes Tulp in 1632. De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp was één van de eerste, belangrijke opdrachten voor de jonge Rembrandt. De vorm van de Tulp die Rembrandt stileerde in dit kunstwerk is niet zo gericht op het 

 'ontleden'  of analyseren en doet vermoeden dat Rembrandt er een eigen gedachte in meegaf. Wat zou dit kunnen zijn. We kijken nog eens naar de context.  Het schilderij is er één uit een reeks van groepsportretten die voor de bestuurskamer van het Chirurgijnsgilde zijn gemaakt en waarvan de oudste uit 1603 stamt. Het lijkt of Rembrandt de groep mannen op een bepaald moment heeft getroffen. Het schilderij is echter een zorgvuldige compositie waarover goed is nagedacht. De namen van de mannen op dit groepsportret staan op het papier dat door de achterste man wordt vastgehouden. 

Rembrandt was pas 25 of 26 jaar toen hij dit levendige groepsportret schilderde. Zeven chirurgijns, opgesteld als een menselijke piramide, kijken gefascineerd naar de snijles van Nicolaes Tulp. Deze vermaarde dokter gaf anatomieles in de Amsterdamse Waag waar lijken van misdadigers werden ontleed in dienst van de wetenschap. 

Het lijk was van Aris Kindt - Adriaen het Kint, toevallig een uit Leiden afkomstige crimineel die in Amsterdam was opgehangen voor diefstal. Rembrandt gaf dit groepsportret een symbolische lading. De bovenste chirurgijn, Frans van Loenen, kijkt naar ons terwijl hij op het lijk wijst.  Tulp draagt als enige een hoed om te benadrukken dat hij de belangrijkste persoon is.

De Staten van Holland verleenden aan de Universiteit Leiden het privilege om de lichamen van veroordeelde misdadigers te vorderen. Doorgaans ging het daarbij om gehangenen, wiens lichamen na het voltrekken van het vonnis nog het meest intact waren. 

Op last van koning Willem I is dit schilderij in 1828 gekocht door de Nederlandse Staat en geplaatst in het Mauritshuis in Den Haag. 

Tulp kreeg ook lessen in de medische tuin van de Hortus botanicus waar hij iets verderop de tulp kon zien bloeien. Na zijn promotie in 1614 vertrok de arts naar Amsterdam. Hier liet hij zich op een gegeven moment Tulp noemen want de bloem werd zijn handelsmerk: op het uithangbord bij zijn huis aan de Keizersgracht en op zijn koets prijkte een tulp. 

De Tulp is, net als klompen en molens een oerbeeld wat in het collectieve bewustzijn van Nederland woont. Tulp als handelsmerk is in mijn optiek ook de kunstzinnige wijze waarop Rembrandt de anatomische les heeft geschilderd. 

We zien de vorm van een tulp als open hart...

 Wilde hij aantonen dat de verbinding lichaam en geest i de vorm van een tulp onlosmakelijk  verbonden en verankert ligt in het collectieve bewustzijn?  Of mogen we deze les plaatsen in het licht van de boodschap: sta stil bij uw sterfelijkheid? 

© Joke